U początków encyklopedii

Pomyśleć, że jeszcze nie tak dawno, bo dwie dekady temu, numer jeden w dziedzinie polskich encyklopedii, czyli PWN, wydawał trzydziestotomową „Wielką encyklopedię”, a poznańskie wydawnictwo Kurpisz pokusiło się o polską, aż pięćdziesięciotomową edycję Britanniki! Wystarczyło kilkanaście lat, a przyzwyczailiśmy się do tak szybkich zmian rzeczywistości, że książka, która dawniej służyła całemu pokoleniu, po roku czy dwóch straciłaby – przynajmniej w naszych oczach – na wartości.

Ale nie tylko dostęp do świeżych i stale uaktualnianych (inna sprawa, na ile wiarygodnych) informacji sprawił, że encyklopedia po dwóch tysiącach lat schodzi z kulturowej sceny. Nie zadowala nas już synteza wiedzy, bo wierzymy, że dzięki oceanowi informacji w Internecie mamy dostęp do całej wiedzy, nie do jej summy bądź wycinka. W tym przypadku wiara i racjonalizm drastycznie się rozchodzą, jednak nie łudźmy się: czas wielotomowych kompendiów minął. Nie tylko zresztą encyklopedii. W Zakładzie Informacji Naukowej Biblioteki Narodowej, w podziemiu znajdują się regały z drukowanymi katalogami wielkich bibliotek: ponad dwieście tomów alfabetycznego katalogu książek paryskiej Biblioteki Narodowej, kilkusettomowy katalog British Library i szczytowy chyba wysiłek ery przedinternetowej – 754 olbrzymie tomy centralnego katalogu książnic USA i Kanady. W porównaniu z tym nawet 82-tomowa, pięknie wydana i bogato ilustrowana hiszpańska „Enciclopedia universal ilustrada europeo-americana” wydaje się krasndoludkiem.

Majewski nie ogranicza się do – nomen omen – encyklopedycznego omówienia najważniejszych dzieł, od „Historii naturalnej” Pliniusza poczynając, ale stara się zajrzeć do warsztatu pracy uczonych, przyjrzeć się porządkowi, w którym układali swoje dzieła, ich stosunkowi do wiedzy, do źródeł. Niezbyt fortunnie stara się wyraźnie rozgraniczyć słowniki (jako zbiory definicji) od encyklopedii (jako zbiorów wiedzy) – część nowożytnych wydawnictw encyklopedycznych łączy te dwie funkcje, jak np. wspomniana hiszpańska encyklopedia wydawnictwa Espasa czy klasyczne słowniki encyklopedyczne Larousse’a. Nowożytne encyklopedie odchodziły od ambicji odzwierciedlenia rzeczywistości w określonym porządku na rzecz służenia informacją. Dla starożytnych i średniowiecznych uczonych rozdzielenie tych dwóch kwestii byłoby niedorzeczne.

Jako punkt odniesienia dla nowożytnego encyklopedyzmu autor przyjmuje Wielką Encyklopedię Francuską. W skromnej opinii autora niniejszej recenzji to błąd. Encyklopedia Diderota była wydarzeniem kulturowym, ideologicznym, politycznym – znacznie bardziej, niż naukowym, chociaż oczywiście w jej opracowaniu brali udział, oprócz kompilatorów w rodzaju Jaucourta, również wybitni uczeni. Kilkadziesiąt lat wcześniej lipski wydawca Johann Heinrich Zedler postawił sobie za cel skompilowanie „słownika słowników”, co dało efekt w postaci „Grosses vollständiges Universal-Lexicon” w 68 tomach in folio. Z tego mrowia informacji korzystają uczeni do dziś, skoro dzieło doczekało się i reprintu, i umieszczenia go w sieci. A jeszcze wcześniej włoski franciszkanin Vincenzo Maria Coronelli porwał się z motyką na słońce, planując (samodzielnie!) wydanie alfabetycznej encyklopedii, z której ostatecznie wyszło pierwsze siedem tomów. Historia encyklopedii jest zbyt złożona, by można było łatwo wyznaczać „przełomy”. Wszak i słynna Britannica zaczynała od skromnego, trzytomowego wydania.

Książka Pawła Majewskiego jest interesująca i dla historyka nauki, i dla historyka kultury. Bowiem historia encyklopedii to historia prób definiowania świata, ogarnięcia tego, co poznawalne. Stopniowo, w miarę rozszerzania zakresu poznawanej przez człowieka wiedzy, zrezygnowano z prób opisywania wszystkiego, wracając niejako do początków – do systematyzowania tego, co o świecie wiadomo. Czy era Internetu i wielkiego śmietnika wiedzy w postaci Wikipedii spowodowała, że takie systematyzowanie też stało się niepotrzebne? Wręcz przeciwnie, ale do tego przyznajemy się niechętnie.

Paweł Majewski: Matykora: wczesna historia encyklopedii. Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2022.